Wielki Staw Polski
49°12′33″N 20°02′27″E/49,209167 20,040833 Wielki Staw ze szlaku na Szpiglasową Przełęcz | |
| Położenie | |
| Państwo | |
|---|---|
| Wysokość lustra |
1665 m n.p.m. |
| Morfometria | |
| Powierzchnia |
34,14 ha |
| Wymiary • max długość • max szerokość |
|
| Głębokość • maksymalna |
|
| Objętość |
12 967 000 m³ |
| Hydrologia | |
| Rzeki wypływające | |
Położenie na mapie Tatr  | |
Położenie na mapie Karpat  | |
| 49°12′33″N 20°02′27″E/49,209167 20,040833
| |
Wielki Staw Polski lub po prostu Wielki Staw[1] (słow. Veľký stav, niem. Großer See, węg. Nagy-tó) – największe jezioro tatrzańskie[2], położone w Tatrach Wysokich na wysokości 1665 m n.p.m., w Dolinie Pięciu Stawów Polskich u zboczy Miedzianego. Powierzchnia jeziora według pomiarów WIG z 1934 r. wynosi 34,14 ha, głębokość 79,3 m[3]. Nowsze sondowanie przeprowadzone przez Adama Choińskiego określiło głębokość na 80,3 m[4]. W wielu publikacjach encyklopedycznych i przewodnikowych jako nieco większe pod względem powierzchni podawane jest (za pomiarami WIG) Morskie Oko, co jednak nie znajduje potwierdzenia we współczesnych badaniach teledetekcyjnych[2].
Opis
[edytuj | edytuj kod]Wielki Staw Polski jest najgłębszym i najdłuższym (998 m) jeziorem w Tatrach i trzecim pod względem głębokości w Polsce (najgłębsze jest jezioro Hańcza). Pojemność zbiornika wynosi ok. 13 mln m³ wody i jest to największa pojemność jeziora w Tatrach (jego pojemność stanowi 1/3 pojemności wszystkich jezior tatrzańskich). Dawny przewodnik tatrzański pisał o tym stawie: „W toniach jego schowałby się cały krakowski kościół Panny Maryji ze swą wysoką wieżą, żeby tylko wierzchołek dachu z koroną nad powierzchnię wystawał”. Najwyższa odnotowana temperatura wody wynosiła 11,2 °C[5]. Ma ona barwę zieloną, a jej przejrzystość jest większa niż pozostałych jezior w dolinie i wynosiła w czasie pomiarów 13,2 m[6].
Zagłębienie Wielkiego Stawu zostało wyżłobione w plejstocenie w miejscu konfluencji lodowca spływającego z kotła pod Szpiglasowym Wierchem z lodowcem z Dolinki pod Kołem i Dolinki Pustej. Wyrzeźbieniu głębokiej misy sprzyjał opór stawiany masom lodu przez pobliskie wzniesienie Wyżniej Kopy (1713 m). Dno jeziora opada stromo przy brzegach, w pobliżu środka tafli jest natomiast dość płaskie (14,4% powierzchni dna położone jest na głębokości przekraczającej 70 m)[7]. Średnie nachylenie stoków pod powierzchnią wody wynosi 19°50′[8]. Dno pokryte jest kamieniami i żwirem, a poniżej 40 m warstwą ciemnego mułu[6]. Od północnego wschodu staw zamknięty jest ryglem skalnym z wałem moreny czołowej, przerwanym w miejscu odpływu. Wielki Staw zasilany jest trzema stałymi dopływami: potokiem z kotła Szpiglasowych Stawków, potokiem z Czarnego Stawu oraz potokiem doprowadzającym wody z Dolinki Pustej i Dolinki pod Kołem. Żwir naniesiony przez ten ostatni dopływ utworzył deltę wrzynającą się od zachodu w taflę stawu. Część wód przenika do niego również podziemnie (np. z Małego i Przedniego Stawu). Wody odpływające z jeziora (średnie natężenie przepływu 0,2–0,3 m³/s) tworzą potok Roztoka, na którym znajduje się wodospad Siklawa[9].
Brzegi porasta kosodrzewina, której zarośla powoli zwiększają powierzchnię po dawnych zniszczeniach spowodowanych gospodarką pasterską. Uwagę turystów zwraca pojedynczy okaz modrzewia kilkumetrowej wysokości. Nad północno-zachodnim brzegiem, na wysokości ok. 1725 m znajduje się najstarszy szałas tatrzański, wzmiankowany już w XVII wieku, a odnowiony w roku 1986. W jego pobliżu znajdują się liczne nienazwane małe oczka wodne. W maju 1952 r. utonął w Wielkim Stawie niedźwiedź, pod którym załamała się kra (został przez pracowników schroniska wydobyty i znajduje się w Muzeum Tatrzańskim)[6]. Z rzadkich w Karpatach gatunków roślin nad brzegiem jeziora stwierdzono występowanie wełnianeczki alpejskiej i turzycy skąpokwiatowej[10].
Pomiary
[edytuj | edytuj kod]Powierzchnia Wielkiego Stawu była określana w trakcie pomiarów katastralnych, z których najwcześniejsze wykonane zostały w roku 1787[11]. Pierwsze badania batymetryczne jeziora przeprowadził Eugeniusz Klemens Dziewulski w 1880 roku, wśród wykonanych sondowań najgłębsze dało wartość 78 m[12]. Kolejne pomiary (1910 r.), których autorem był Ludomir Sawicki wskazały na wyraźnie większą maksymalną głębokość Wielkiego Stawu (87,5 m), co nie zostało jednak potwierdzone w badaniach WIG z 1934 r. i według przypuszczeń Józefa Szaflarskiego spowodowane zostało brakiem kontroli rozciągliwości linki. Powierzchnia Wielkiego Stawu obliczona z planów Sawickiego wyniosła 35,78 ha, a Morskiego Oka 33,42 ha. Ekspedycja pomiarowa WIG w 1934 r. przyniosła niespodziewane rezultaty, wskazując na Morskie Oko jako jezioro o największej powierzchni w Tatrach – różnica wyniosła 0,4 ha (lub 0,57 ha w obliczeniach Szaflarskiego)[8]. Warunki pomiarów były jednak różne dla poszczególnych stawów – Morskie Oko mierzono przy bardzo wysokim stanie wody po wiosennych roztopach, zaś Wielki Staw przy zalegającej jeszcze pokrywie lodowej i śnieżnej, która dodatkowo utrudniała precyzyjne określenie brzegu[3]. Analiza współczesnych (2009, 2021) ortofotomap, sporządzonych ze zdjęć lotniczych wykonanych dla obu jezior w tych samych datach, wykazała, że Wielki Staw ma powierzchnię 34,44 ha i przewyższa Morskie Oko o około 1,5 ha[2]. Podobne powierzchnie Wielkiego Stawu oraz różnice względem Morskiego Oka można odczytać też z innych opracowań kartograficznych utworzonych w ostatnich latach.
Wyniki historycznych oraz współczesnych pomiarów zestawione są w poniższej tabeli. W przypadku wymiarów podanych w oryginale w morgach i sążniach zastosowano przelicznik na jednostki metryczne z miar dolnoaustriackich.
| Rok | Autor pomiaru lub publikacji / źródło danych | Powierzchnia (ha) | Głębokość maksymalna (m) | Pojemność (m³) | Uwagi |
|---|---|---|---|---|---|
| 1787 | Joannes Wnentowski | 26,99 | 46 morgów i 1436 sążni kwadratowych, mapa gospodarcza Plan Sectionis seu Revir Białczensis[11] | ||
| 1827 | Franz Klein | 23,05 | 40 morgów i 80 sążni kwadratowych[13] | ||
| 1860 | Eugeniusz Janota | 34,83 | 60 morgów i 840 sążni kwadratowych (prawdopodobnie na podstawie pomiarów katastralnych), Przewodnik w wycieczkach na Babią Górę, do Tatr i Pienin[14] | ||
| 1876 | Karl Kolbenheyer | 34,84 | przewodnik Die Hohe Tatra[15], powierzchnia według zdjęcia katastralnego (1846?[16]) | ||
| 1880 | Eugeniusz Klemens Dziewulski | 33 | 78 | [12] | |
| 1910 | Ludomir Sawicki | 35,78 | 87,5 | 12 850 000 | według Szaflarskiego (1936)[8] |
| 1934 | Wojskowy Instytut Geograficzny | 34,14 | 79,3 | według Śliwerskiego (1935)[3] | |
| 1934 | Wojskowy Instytut Geograficzny | 34,352 | 79,3 | 12 967 000 | według Szaflarskiego (1936)[8] |
| 1964 | zdjęcie lotnicze 7b_4328 | 34,33 | według obliczeń Choińskiego i Zielińskiego (2022)[2] | ||
| 1999 | Adam Choiński | 80,3 | [17] | ||
| 2006 | podział powierzchniowy Tatrzańskiego Parku Narodowego | 34,63 | wydzielenie 64p[18] | ||
| 2009 | ortofotomapa | 34,44 | według obliczeń Choińskiego i Zielińskiego (2022)[2] | ||
| 2018 | Baza Danych Obiektów Topograficznych | 34,385 | mapa cyfrowa BDOT10k[19] | ||
| 2019-2020 | badania teledetekcyjne Tatrzańskiego Parku Narodowego | 33,975 | mapa cyfrowa "kategorie pokrycia terenu"[20] | ||
| 2020 | badania teledetekcyjne Tatrzańskiego Parku Narodowego | 34,251 | mapa cyfrowa "geomorfologia – jednostki i obiekty liniowe"[21] | ||
| 2021 | ortofotomapa | 34,44 | według obliczeń Choińskiego i Zielińskiego (2022)[2] |
Szlaki turystyczne
[edytuj | edytuj kod]
– niebieski znad Morskiego Oka obok schroniska nad Przednim Stawem i Wielkiego Stawu, prowadzący dalej na przełęcz Zawrat.
- Czas przejścia od Morskiego Oka nad Wielki Staw: 2:10 h, z powrotem 1:50 h
- Czas przejścia znad Wielkiego Stawu na Zawrat: 1:30 h, ↓ 1:20 h
– zielony Doliną Roztoki od Wodogrzmotów Mickiewicza (przy szosie z Palenicy Białczańskiej do Morskiego Oka) nad Wielki Staw. Czas przejścia: 2:05 h, ↓ 1:30 h
– żółty znad Wielkiego Stawu na przełęcz Krzyżne. Czas przejścia: 1:50 h, ↓ 1:20 h
– czarny znad Wielkiego Stawu na Kozi Wierch. Czas przejścia: 1:30 h, ↓ 1 h[22].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Oficjalna nazwa stawu według GUGiK to Wielki Staw, por. Nazewnictwo geograficzne Polski. Tom 1. Hydronimy. Część 2. Wody stojące, Ewa Wolnicz-Pawłowska, Jerzy Duma, Janusz Rieger, Halina Czarnecka (oprac.), Warszawa: Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 2006 (seria Nazewnictwo Geograficzne Polski), s. 374, ISBN 83-239-9607-5.
- ↑ a b c d e f Adam Choiński, Artur Zieliński, Changes of the surface area of Morskie Oko and Wielki Staw in the Tatra Mountains, „Quaestiones Geographicae”, 42 (1), 2023, s. 15–24, ISSN 2082-2103 [dostęp 2022-11-20].
- ↑ a b c Kazimierz Śliwerski, Zmienność poziomu wód i repery jeziorne, „Wiadomości Służby Geograficznej” (3–4), 1935, s. 295–310.
- ↑ Joanna Pociask-Karteczka, 'Cieplej w Tatrach?, „Tatry” (4 (30)), 2009, s. 36.
- ↑ Władysław Szafer, Tatrzański Park Narodowy, Zakład Ochrony Przyrody PAN, 1962.
- ↑ a b c Józef Nyka, Tatry Polskie. Przewodnik, wyd. 13, Latchorzew: Wydawnictwo Trawers, 2003, ISBN 83-915859-1-3.
- ↑ Jerzy Młodziejowski, Stawy w krajobrazie Tatr, Kraków: Drukarnia W.L. Anczyca i Spółki, 1935.
- ↑ a b c d Józef Szaflarski, Morfometrja jezior tatrzańskich. Cz. I: Jeziora Tatr Polskich, „Prace Instytutu Geograficznego Uniwersytetu Jagiellońskiego”, 17, Warszawa 1936.
- ↑ Nazewnictwo geograficzne Polski. Tom 1. Hydronimy. Część 1. Wody płynące, źródła, wodospady, Ewa Wolnicz-Pawłowska, Jerzy Duma, Janusz Rieger, Halina Czarnecka (oprac.), Warszawa: Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 2006 (seria Nazewnictwo Geograficzne Polski), s. 28, ISBN 83-239-9607-5.
- ↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirek, Czerwona księga Karpat Polskich, Warszawa: Instytut Botaniki PAN, 2008, ISBN 978-83-89648-71-6.
- ↑ a b Wiesław Siarzewski, Najstarsze dzieje poznania Morskiego Oka, [w:] Adam Choiński, Joanna Pociask-Karteczka (red.), Morskie Oko – przyroda i człowiek, Zakopane: Wydawnictwa Tatrzańskiego Parku Narodowego, 2014, s. 292-317, ISBN 978-83-61788-89-8.
- ↑ a b Eugeniusz Dziewulski, Pięć Stawów w dolinie Roztoki w Tatrach Polskich, „Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego”, 6, Kraków: Drukarnia Wł. L. Anczyca i spółki, 1881.
- ↑ Józef Nyka, Dolina Roztoki i Pięciu Stawów, Warszawa: Sport i Turystyka, 1954.
- ↑ Eugeniusz Janota, Przewodnik w wycieczkach na Babią Górę, do Tatr i Pienin, Kraków: Juliusz Wildt, 1860.
- ↑ Karl Kolbenheyer, Die Hohe Tatra, Teschen: Karl Prochaska, 1876, s. 8-9.
- ↑ Marcin Guzik, Piotr Bąk, Obraz dóbr zakopiańskich w 1889 r. na podstawie map katastralnych, ksiąg gruntowych i operatu urządzania lasu, [w:] Anna Liscar, Magdalena Sarkowicz, Zbigniew Ładygin (red.), Działalność Zamoyskich w dobrach zakopiańskich, Zakopane: Wydawnictwa Tatrzańskiego Parku Narodowego, 2010, s. 29, ISBN 978-83-61788-25-6.
- ↑ Adam Choiński, Najgłębsze jeziora Tatr polskich w świetle najnowszych pomiarów głębokościowych, „Czasopismo Geograficzne”, 71 (1), Wrocław: Polskie Towarzystwo Geograficzne, 2000.
- ↑ Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej, Bank Danych o Lasach [online] [dostęp 2022-12-11].
- ↑ Główny Urząd Geodezji i Kartografii, Baza Danych Obiektów Topograficznych (BDOT10k) [online].
- ↑ Tatrzański Park Narodowy, Pokrycie terenu i siedliska roślinne [online].
- ↑ Tatrzański Park Narodowy, Geologia, gleby i kras [online].
- ↑ Tatry. Zakopane i okolice. Mapa w skali 1:27 000, Warszawa: ExpressMap Polska, 2005, ISBN 83-88112-35-X.
